Cookies

Op Palliaweb wordt gebruik gemaakt van cookies. De site functioneert het beste als je de cookies accepteert. Meer informatie over onze cookies vind je hier. 

Toestaan Weigeren
Download hele richtlijn

Ontspanningsoefeningen

  • Vastgesteld: 15-06-2023
  • Regiehouder: V&VN

Ontspanningsoefeningen zijn gericht op het ontspannen van het lichaam en het kalmeren van de geest. Er zijn verschillende vormen, die ook gecombineerd kunnen worden. De meest gebruikte zijn: 
A. Ademoefeningen
B. Spierontspannings-oefeningen
C. Geleide visualisatie-oefeningen

Ad A. Ademoefeningen:
Ademoefeningen zijn gericht op het beïnvloeden van het ademhalingspatroon of de ademfrequentie. Een ontspannen ademhaling kenmerkt zich door een rustig en regelmatig patroon en het gebruik van met name de buikademhaling. 

Ad B. Spierontspannings-oefeningen:
Bij een spierontspanningsoefening worden spiergroepen systematisch beurtelings aangespannen en ontspannen. Zo wordt men zich bewust van gespannen spieren en leert men het verschil tussen gespannen en ontspannen spieren voelen.

Ad C. Geleide visualisatie-oefeningen:
Bij deze manier van ontspanning wordt gebruik gemaakt van mentale voorstellingen en het visualiseren van situaties die ontspanning bevorderen, bijvoorbeeld een plek waar men goede herinneringen aan heeft.
Een eenvoudige ademhalingsoefening duurt ongeveer 5 minuten; een geleide visualisatieoefening duurt meestal 10 à 20 minuten.

Ontspanningsoefeningen lenen zich goed om door de patiënt zelf te worden uitgevoerd. Er zijn online veel gratis oefeningen beschikbaar via ziekenhuizen en andere betrouwbare organisaties, zoals:
1.    Kanker.nl

2.    Ingeborg Douwes Centrum

3.    Helen Dowling Instituut

4.    Netwerk Massage bij Kanker

5.    Amsterdam School voor Imaginatie

Een voorbeeld van een ontspanningsoefening is te vinden in uitvoering Ontspanningsoefeningen.

Scholing om genoemde oefeningen uit te voeren:

Aanbevolen

Aandachtspunten
Als je een ontspanningsoefening adviseert, let dan op de volgende aandachtspunten:

  • Bespreek met de patiënt wat voor type oefening hij prettig zou vinden, vraag waar hij eventueel ervaring mee heeft.
  • Belangrijk is dat de patiënt zich prettig voelt bij de stem die de oefening spreekt en de woorden die gebruikt worden. Adviseer de patiënt om eerst een paar keer te luisteren alvorens de keuze te maken, zeker als deze nog niet bekend is met dit type oefeningen.
  • Leg uit dat de oefeningen meer effect hebben als ze regelmatig gedaan worden.
  • Controleer of de patiënt koptelefoon of ‘oortjes’ wil en kan gebruiken (zie Uitvoering Luisteren naar muziek)
  • Zorg dat de patiënt comfortabel ligt of zit.
  • Zorg ervoor dat de patiënt gedurende de duur van de oefening niet gestoord hoeft te worden.
  • Vertel de patiënt dat het kan gebeuren dat hij delen van de tekst mist of in slaap valt.
  • Benadruk dat hij de oefening niet goed of fout kan doen.
  • Vraag of de patiënt het prettig vindt dat je na afloop nog even langskomt voor eventuele vragen of het delen van ervaringen.

Ontspanningsoefeningen kunnen ook live door de zorgverlener worden gegeven. Een korte eenvoudige ademoefening vind je hieronder. Voor het live geven van een geleide visualisatie is enige scholing en ervaring vereist.

Werkwijze
Om te kunnen ontspannen is een juiste manier van ademen nodig. Deze werkwijze beschrijft een voorbeeldinstructie van ontspanning via de adem. De beste manier is de buikademhaling. Vertel de patiënt dat deze het meeste effect heeft bij dagelijkse toepassing, liefst meerdere malen per dag. Begeleid de patiënt de eerste keer (en naar behoefte vaker) met onderstaande instructie. Spreek de instructie rustig en duidelijk uit met voldoende pauzes.

  • Ga zo gemakkelijk mogelijk liggen.
  • Doe je ogen dicht.
  • Leg je handen op je buik; zo kun je goed voelen hoe je buik op en neer gaat.
  • Adem in en voel dat je buik uitzet.
  • Adem uit en voel met je handen dat je buik weer platter wordt.
  • Adem in en tel in gedachten (eenentwintig, twee-en-twintig, enzovoort).
  • Adem uit, en tel in gedachten even ver als bij het inademen.
  • Neem een pauze die even lang duurt als het in- of uitademen; tel in gedachten.
  • Begin dan weer met inademen en tellen; herhaal de oefening enige keren.
  • Keer weer terug naar je normale ademritme en open langzaam je ogen.

Bron: Kanker.nl 

 

Indicaties:

  • Toepassing kan in alle situaties waarbij spanning en stress een rol spelen;
  • pijn;
  • angst;
  • stress (management);
  • depressie;
  • stemmingsstoornissen;
  • misselijkheid en braken;
  •  dyspneu.

Contra-indicaties: 

  • geen affiniteit met ontspanningsoefeningen;
  • lage bloeddruk;
  • hoge koorts, ijlen;
  • acute, ernstige pijn;
  • instructies niet kunnen begrijpen;
  • verwardheid;
  • psychose.

Contra-indicaties ademoefeningen:

  • ascites; 
  • dyspneu;
  • ernstige longklachten;
  • als de ademoefeningen onrust geven.

Contra-indicaties geleide visualisatie: 

  • ernstige emotionele problemen;
  • psychiatrische problemen in het verleden;
  • hallucinaties;
  • moeite met concentreren.
     

Er bestaan meerdere systematic reviews naar zowel enkelvoudige als gecombineerde ontspanningsoefeningen bij mensen met kanker. Vrijwel alle betrokken studies zijn niet geblindeerd en de meesten zijn niet uitgevoerd in de palliatieve fase. Een systematic review naar geleide visualisatie [Roffe 2005] vond zes studies van lage kwaliteit, waarvan drie een positief effect op angst lieten zien rondom chemotherapie. Van twee andere studies was er geen verschil in effect op misselijkheid en braken ten opzichte van andere interventies. Een systematic review naar spierontspanning bij borstkankerpatiënten concludeert op basis van 13 studies met in totaal 1355 patiënten dat spierontspanning effectief is bij depressie en angst en dat het de kwaliteit van leven bevordert [Fang 2022]. 
Een systematic review naar de combinatie van geleide visualisatie en spierontspanning noemt zeven studies van over het algemeen goede kwaliteit die alle zeven meer of minder, maar wel positieve effecten laten zien bij borstkankerpatiënten op stemming, angst, depressie, misselijkheid en braken [Kapogiannis 2017]. Een andere systematic review met vijf studies die de twee interventies combineren laat een positief effect zien op stress en angst [Sinha 2021] (zie Tabel C).
De interventies zijn overigens niet in alle studies op dezelfde wijze toegepast. In de Amerikaanse klinische Richtlijn Complementaire Zorg bij Borstkanker [Greenlee 2017] worden ontspanningsoefeningen aanbevolen bij depressie en stemmingsstoornissen (niveau van bewijskracht A), waarbij overigens niet duidelijk is hoe vaak en hoe lang men de oefeningen moet doen voor een blijvend effect. Ook voor stressreductie worden ontspanningsoefeningen aanbevolen (niveau van bewijskracht B). 
De richtlijn ‘Pijn bij Patiënten met Kanker’ [2019] beveelt aan om bij pijn ontspanningsoefeningen te overwegen, al dan niet in combinatie met geleide visualisatie, als aanvulling op andere behandelingen van pijn, zeker als er sprake is van angst en spanning. Een latere systematic review en meta-analyse [Warth 2020] (zie Tabel C), waarin ook nieuwe studies zijn opgenomen, bevestigt dat ontspanningsoefeningen effectief zijn bij pijn in de palliatieve fase. Ook hierbij is overigens niet duidelijk hoe vaak en hoe lang men de oefeningen moet doen voor een blijvend effect.
De richtlijn ‘Dyspneu in de Palliatieve Fase’ [2015] wijst op conflicterende resultaten wat betreft het effect van ontspanningsoefeningen bij een vergevorderd stadium van dyspneu. Voor mensen met kanker in de palliatieve fase kan geen uitspraak worden gedaan over het effect van ontspanningsoefeningen hoewel deze wel worden toegepast.

Charalambous A, Giannakopoulou M, Bozas E, Marcou Y, Kitsios P, Paikousis L. Guided Imagery And Progressive Muscle Relaxation as a Cluster of Symptoms Management Intervention in Patients Receiving Chemotherapy: A Randomized Control Trial. PLoS One. 2016 Jun 24;11(6):e0156911. doi: 10.1371/journal.pone.0156911. PMID: 27341675; PMCID: PMC4920431 

Chen SF, Wang HH, Yang HY, Chung UL. Effect of Relaxation With Guided Imagery on The Physical and Psychological Symptoms of Breast Cancer Patients Undergoing Chemotherapy. Iran Red Crescent Med J. 2015 Nov 28;17(11):e31277. doi: 10.5812/ircmj.31277. PMID: 26734485; PMCID: PMC4698327. 

Fang J, Yu C, Liu J, Mao X, Jia X, Luo J, Liu R. A systematic review and meta-analysis of the effects of muscle relaxation training vs. conventional nursing on the depression, anxiety and life quality of patients with breast cancer. Transl Cancer Res. 2022 Mar;11(3):548-558. doi: 10.21037/tcr-22-428. PMID: 35402172; PMCID: PMC8990220

Greenlee H, DuPont-Reyes MJ, Balneaves LG, Carlson LE, Cohen MR, Deng G, Johnson JA, Mumber M, Seely D, Zick SM, Boyce LM, Tripathy D. Clinical practice guidelines on the evidence-based use of integrative therapies during and after breast cancer treatment. CA Cancer J Clin. 2017 May 6;67(3):194-232. doi: 10.3322/caac.21397. Epub 2017 Apr 24. PMID: 28436999; PMCID: PMC5892208.

Kapogiannis A, Tsoli S, Chrousos G. Investigating the Effects of the Progressive Muscle Relaxation-Guided Imagery Combination on Patients with Cancer Receiving Chemotherapy Treatment: A Systematic Review of Randomized Controlled Trials. Explore (NY). 2018 Mar-Apr;14(2):137-143. doi: 10.1016/j.explore.2017.10.008. Epub 2017 Dec 21. PMID: 29506956.

Roffe L, Schmidt K, Ernst E. A systematic review of guided imagery as an adjuvant cancer therapy. Psychooncology. 2005 Aug;14(8):607-17. doi: 10.1002/pon.889. PMID: 15651053.

Sinha MK, Barman A, Goyal M, Patra S. Progressive Muscle Relaxation and Guided Imagery in Breast Cancer: A Systematic Review and Meta-analysis of Randomised Controlled Trials. Indian J Palliat Care. 2021 Apr-Jun;27(2):336-344. doi: 10.25259/IJPC_136_21. Epub 2021 Aug 12. PMID: 34511805; PMCID: PMC8428887.

Walker LG, Walker MB, Ogston K, Heys SD, Ah-See AK, Miller ID, Hutcheon AW, Sarkar TK, Eremin O. Psychological, clinical and pathological effects of relaxation training and guided imagery during primary chemotherapy. Br J Cancer. 1999 Apr;80(1-2):262-8. doi: 10.1038/sj.bjc.6690349. PMID: 10390006; PMCID: PMC2363003 

Warth M, Zöller J, Köhler F, Aguilar-Raab C, Kessler J, Ditzen B. Psychosocial Interventions for Pain Management in Advanced Cancer Patients: a Systematic Review and Meta-analysis. Curr Oncol Rep. 2020 Jan 21;22(1):3. doi: 10.1007/s11912-020-0870-7. Erratum in: Curr Oncol Rep. 2021 Apr 22;23(6):72. PMID: 31965361; PMCID: PMC8035102.

Yoo HJ, Ahn SH, Kim SB, Kim WK, Han OS. Efficacy of progressive muscle relaxation training and guided imagery in reducing chemotherapy side effects in patients with breast cancer and in improving their quality of life. Support Care Cancer. 2005 Oct;13(10):826-33. doi: 10.1007/s00520-005-0806-7. Epub 2005 Apr 23. PMID: 15856335

Richtlijn Pijn bij Patiënten met Kanker [internet] Pijn bij patiënten met kanker - Richtlijnen Palliatieve zorg (palliaweb.nl) [bekeken 23-10-2022]

Richtlijn Dyspneu in de palliatieve fase [internet] Ontspanningsoefeningen - Richtlijnen Palliatieve zorg (palliaweb.nl) [bekeken 23-10-2022]