Complementaire zorg voor volwassenen (handreiking)

Massage

Vastgesteld: 15-06-2023
Regiehouder: V&VN

Inleiding Uitvoering Toepasbaarheid Overwegingen Referenties

Massage is het stimuleren van de huid en de onderliggende weefsels met verschillende mate van manuele druk ter bevordering van pijnverlichting, ontspanning en/of circulatie [Van Praag Instituut] .De delen van het lichaam die – afhankelijk van de klachten, de voorkeuren en de fysieke mogelijkheden van de patiënt – goed gemasseerd kunnen worden zijn: handen, voeten, rug, nek, schouders en het gezicht. Massage verbetert de doorbloeding en geeft naast spierontspanning ook algehele ontspanning. Een gevoel van ontspanning kan al bereikt worden na een massage van 3 minuten met een optimaal effect na ongeveer 10 minuten.
Een patiënt moet de massage graag willen, en degene die de massage toepast moet zich er ook prettig bij voelen. Aandacht voor privacy en intimiteit is belangrijk. Massage kan worden toegepast door getrainde verpleegkundigen maar ook door getrainde naasten. Dit kan worden gecombineerd met de dagelijkse verzorging.
Een vorm van massage die vaak wordt toegepast is klassieke massage, met het gebruik van strijkingen en rustige ritmische druk op spieren en gewrichten. Massage kan al dan niet in combinatie met essentiële oliën worden toegepast (zie Aromazorg).

In deze module worden klassieke massage, hand- en/of voetmassage en buikmassage besproken. Bij hand- of voetmassage worden alleen de handen of de voeten gemasseerd. Het doel hiervan is om algemene ontspanning te bereiken. Buikmassage wordt toegepast ter behandeling van obstipatie. Manuele lymfedrainage i.v.m. lymfoedeem en reflexologie blijven hier buiten beschouwing, omdat dit interventies zijn waarvoor specifieke expertise noodzakelijk is.

Als voorbeeld wordt in de Uitvoering Massage na de algemene werkwijze bij een massage de voetmassage beschreven, waarvoor eenvoudige strijkbewegingen (effleurages) vanuit de klassieke massage te gebruiken zijn. De technieken die hierbij gebruikt worden en de opbouw van de massage kunnen ook gehanteerd worden bij de massage van de hand, het hoofd of de rug. Belangrijk is rekening te houden met de vitaliteit van de patiënt: hoe geringer de energie, hoe zachter de aanraking.

Scholing om genoemde interventie uit te voeren:

Aanbevolen

Uitvoering Massage

Hulpmiddelen
Een lotion of neutrale massageolie (bijv. amandelolie of witte sesamolie) kunnen worden gebruikt om de wrijving tijdens de massage te verminderen. Massage wordt ook vaak gecombineerd met een essentiële olie, waardoor mogelijk de werking van massage versterkt wordt (zie ook Aromazorg). Met diverse kussens en rollen kan de patiënt optimaal worden gepositioneerd. Soms wordt gebruik gemaakt van een warme handdoek om het gemasseerde oppervlak mee af te dekken na de massage.

Algemene werkwijze

Informeer vooraf of de patiënt gemasseerd wil worden, waarom en voor welke doel(en) en wat de patiënt verwacht van de massage.
Inventariseer of er allergieën zijn of kenmerken waarbij eventueel aanpassingen van de massage noodzakelijk zijn.
Geef uitleg over het doel, de aard en het gebied van de massage.
Zorg voor privacy tijdens de massage.
Help de patiënt een comfortabele houding aan te nemen (zittend of liggend), en knellende kleding los te maken of te verwijderen.
Bij massage van de voet: plaats een kussen onder de knieën van de patiënt en een opgerolde handdoek aan de achterzijde van het been net boven de hiel, zodat de voet vrij ligt.
Bij massage van voet of hand: masseer bij voorkeur beide voeten/handen.
Gebruik neutrale massageolie of lotion op lichaamstemperatuur; verdeel dit over beide handen. Het eventuele gebruik van een essentiële olie dient aan te sluiten bij het doel van de massage. Verwarm de eigen handen tot op lichaamstemperatuur.
Aandachtspunten voor de houding van de zorgverlener:
- Zit rechtop met de voeten op de grond.
- Adem enkele keren rustig in en uit voordat je begint.
- Houd de schouders laag.
Masseer geconcentreerd in een rustig tempo en stem de druk af op de wens van de patiënt.
Masseer gedurende 3-10 minuten (hand voor hand, voet voor voet).
Observeer de algemene toestand en het comfort van de patiënt tijdens de massage.
Beëindig de massage als de klachten toenemen of de patiënt aangeeft de massage niet prettig te vinden.
Adviseer de patiënt na de massage nog even rust te nemen en dek het massagegebied af met een warme handdoek.
Beschrijf in het zorgdossier waarom en hoe de interventie is toegepast en het door de patiënt ervaren effect.
Stem de frequentie en de duur van de massage af op de klacht van de patiënt, de duur van het effect en de wens van de patiënt.
Ga na of de naasten eventueel zelf de massage willen uitvoeren.
Indien de naasten dat willen, en de patiënt hiermee akkoord gaat, noteer dit in het zorgdossier en maak dan afspraken over overdracht van kennis en vaardigheden.
Waarborg de continuïteit van de behandeling door overdracht van kennis en vaardigheden aan collega's, andere betrokken zorgverleners en/of (indien gewenst) naasten.

Voetmassage

Maak eerst contact met beide voeten: leg even je handpalm op de wreef van elke voet, en strijk zacht over de gehele voet.
Omvat de hielen even en trek licht aan de hak om wat rek te geven.
Wikkel nu de handdoek om de ene voet en masseer de andere voet.
Draag de hiel/hak met je ene hand en pak met de andere één teen en beweeg deze zachtjes alsof je “nee” schudt; Draai de teen vervolgens 3x zachtjes en rustig (!) om zijn lengteas;
Zet je handen aan weerszijden van de voet ter hoogte van de tenen. Beweeg ze nu heen en weer in tegengestelde richting tot de handwortel de enkels bereikt. Glij terug. Doe dit 3 keer.
Omvat de hiel en trek eraan, rustig op het ritme van de ademhaling van de patiënt; bij de inademing trek je, bij de uitademing ontspan je; herhaal dit 3x.
Geef zachte druk op het zonnevlechtpunt (voetzool). Geef druk bij de inademing en ontspanning bij de uitademing. Doe dit 3x.
Blijf liefst met een hand contact houden. Neem nu wat van de olie/lotion op je hand, wrijf het even warm en verdeel het dan met rustige bewegingen over de gehele voet;
Masseer met je hele hand en zachte strijkingen de gehele voet, hiel en enkelgewricht.
Maak een kommetje met beide handen om de voet heen. Beweeg met de vingers aaneengesloten van de tenen naar de enkel met beide handen kruislings over de rug van de voet naar de enkel. De duimen (die je onder de voet houdt) bewegen passief mee.
Zet dan beide duimen onder op de hak en beweeg ze kruislings over de voetzool naar de tenen toe, waarbij de vingers passief meebewegen op de rug van de voet. Herhaal dit 3x.
Masseer zachtjes de zwemvliesjes (webjes) tussen de tenen even met telkens 3 kleine cirkeltjes.
Houd met je ene hand de tenen lichtjes tegen. Gebruik de muis van je duim en wrijf rustig vanaf de tenen onder de voetzool naar de hiel. Doe dit 3x.
Geef zachte strijkingen over de gehele voet.
Leg een hand over de wreef en de andere hand via de hiel over de voetzool. Nu de voet in zijn geheel afstrijken vanaf het onderbeen naar de tenen. Zo voer je energie af.
Dek hierna de voet af.
Masseer de andere voet op dezelfde wijze.
Omvat na het afstrijken van de tweede voet in alle rust de beide hielen.
Trek ze voorzichtig naar je toe, houd drie tellen vast en laat weer rustig los; herhaal dit 3x.

Indicaties:

pijn;
misselijkheid;
slaapproblemen;
spanning en onrust;
angst;
depressie.

Indicatie buikmassage:

obstipatie.

Contra-indicaties klassieke massage en hand- en voetmassage:

extreme angst en/of ernstige onrust;
toename van de klacht tijdens de massage;
allodynie (pijn bij lichte aanraking van de huid)
huiddefecten, metastasen, trombose, infuus e.d.

Wees terughoudend met massage bij:

polyneuropathie van de te masseren ledemaat;
lymfoedeem.

Een literatuuronderzoek aan de hand van diverse reviews [Armstrong 2019, Boyd 2016, Candy 2020, Lee 2015, Lopez-Junior 2020, Shin 2016, Vira 2021, Zeng 2018] en een aanvullende (niet-systematische) literatuursearch in PubMed over de periode 2020-2021 leverde 11 relevante gerandomiseerde studies, die verricht zijn bij patiënten in de palliatieve fase. Geen van de 11 studies was geblindeerd (zie Tabel A)
Drie studies betroffen buikmassage [Dadura 2017, Lai 2011, Wang 2015], één studie handmassage [Kolcaba 2004], en zeven studies andere vormen van massage [Downey 2009, Jane 2011, Kutner 2008, Soden 2013, Toth 2013, Wilkie 2000, Williams 2005]. Het effect van klassieke en hand- of voetmassage werd onderzocht op verschillende uitkomstmaten: pijn, ontspanning, stemming, slapen, angst, comfort en kwaliteit van leven. Buikmassage werd onderzocht bij maligne ascites en bij obstipatie (al dan niet in combinatie met aromatherapie of fysiotherapie).
De helft van de studies met klassieke massage of handmassage liet een (vaak kortdurend) effect zien, voornamelijk op pijn. De richtlijn ‘Pijn bij patiënten met kanker’ (www.palliaweb.nl) raadt massage aan voor een kortdurend verlichtend effect op pijn.
Een gunstig effect op obstipatie werd alleen gezien bij de combinatie van buikmassage en aromazorg. Een aantal gerandomiseerde studies in andere settings suggereren wel dat buikmassage alleen een gunstig effect kan hebben op obstipatie [Dehghan 2018, Huang 2015, McClurg 2016, Yildirim 2019].
De richtlijn ‘Obstipatie in de palliatieve fase’ beveelt aan om buikmassage bij obstipatie te overwegen.

Armstrong M, Flemming K, Kupeli N, Stone P, Wilkinson S, Candy B. Aromatherapy, massage and reflexology: A systematic review and thematic synthesis of the perspectives from people with palliative care needs. Palliat Med. 2019 Jul;33(7):757-769.

Boyd C, Crawford C, Paat CF, et al. The Impact of Massage Therapy on Function in Pain Populations-A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials: Part II, Cancer Pain Populations. Pain Med 2016; 17: 1553-1568.

Candy B, Armstrong M, Flemming K, Kupeli N, Stone P, Vickerstaff V, Wilkinson S. The effectiveness of aromatherapy, massage and reflexology in people with palliative care needs: A systematic review. Palliat Med. 2020 Feb;34(2):179-194.

Dadura E, Stepien P, Iwanska D, Wojcik A. Effects of abdominal massage on constipation in palliative care patients – a pilot study. Adv Rehabil 2017; 31(4): 19-34.

Dehghan M, Fatehi Poor A, Mehdipoor R, Ahmadinejad M. Does abdominal massage improve gastrointestinal functions of intensive care patients with an endotracheal tube?: A randomized clinical trial. Complement Ther Clin Pract. 2018 Feb;30:122-128.

Downey L, Diehr P, Standish LJ, Patrick DL, Kozak L, Fisher D, Congdon S, Lafferty WE. Might massage or guided meditation provide "means to a better end"? Primary outcomes from an efficacy trial with patients at the end of life. J Palliat Care. 2009 Summer;25(2):100-8.

Huang TT, Yang SD, Tsai YH, Chin YF, Wang BH, Tsay PK. Effectiveness of individualised intervention on older residents with constipation in nursing home: a randomised controlled trial. J Clin Nurs. 2015;23-24;3449–3458.

Jane SW, Chen SL, Wilkie DJ, et al. Effects of massage on pain, mood status, relaxation, and sleep in Taiwanese patients with metastatic bone pain: a randomized clinical trial. Pain 2011; 152: 2432-42.

Kerkhof M, Complementaire Zorg in de Palliatieve Zorgverlening, Integrative Care in Palliative Care. 2016.

Kolcaba K, Dowd T, Steiner R, et al. Efficacy of hand massage for enhancing the comfort of hospice patients. J Hosp Palliat Nurs 2004; 6(2): 91-102.

Kutner JS, Smith MC, Corbin L, et al. Massage therapy versus simple touch to improve pain and mood in patients with advanced cancer: a randomized trial. Annals Int Med 2008; 149: 369-79.

Lai TKT, Cheung MC, Lo CK et al. Effectiveness of aroma massage on advanced cancer patients with constipation: results of a pilot study. Complement Ther Clin Pract 2006; 12(2): 37-43.

Lee SH, Kim JY, Yeo S, et al. Meta-Analysis of Massage Therapy on Cancer Pain. Integr Cancer Ther 2015; 14: 297-304.

Lopes-Júnior LC, Rosa GS, Pessanha RM, Schuab SIPC, Nunes KZ, Amorim MHC. Efficacy of the complementary therapies in the management of cancer pain in palliative care: A systematic review. Rev Lat Am Enfermagem. 2020 Sep 30;28:e3377.

McClurg D, Hagen S, Jamieson K, Dickinson L, Paul L, Cunnington A. Abdominal massage for the alleviation of symptoms of constipation in people with Parkinson's: a randomised controlled pilot study. Age Ageing. 2016 Mar;45(2):299-303.

Van Praag Instituut. Available from: www.vanpraaginstituut.nl [Accessed 12th September 2022].

Shin ES, Seo KH, Lee SH, Jang JE, Jung YM, Kim MJ, Yeon JY. Massage with or without aromatherapy for symptom relief in people with cancer. Cochrane Database Syst Rev. 2016 Jun 3;(6):CD009873.

Soden K, Vincent K, Craske S, et al. A randomized controlled trial of aromatherapy massage in a hospice setting. Palliat Med 2004; 18: 87-92.

Toth M, Marcantonio ER, Davis RB, et al. Massage therapy for patiënts with metastatic cancer: a pilot randomized controlled trial. J Altern Complement Med 2013; 19: 650-656.

Vira P, Samuel SR, Amaravadi SK, Saxena PP, Rai Pv S, Kurian JR, Gururaj R. Role of Physiotherapy in Hospice Care of Patients with Advanced Cancer: A Systematic Review. Am J Hosp Palliat Care. 2021 May;38(5):503-511.

Wang TJ, Wang HM, Yang TS, Jane SW, Huang TH, Wang CH, Lin YH. The effect of abdominal massage in reducing malignant ascites symptoms. Res Nurs Health. 2015 Feb;38(1):51-9.

Wilkie DJ, Kampbell J, Cutshall S, et al. Effects of massage on pain intensity, analgesics and quality of life in patients with cancer pain: A pilot study of a randomized clinical trial conducted within hospice care delivery. Hosp J 2000; 15(3) :31–53.

Williams AL, Selwyn PA, Liberti L, Molde S, Njike VY, McCorkle R, Zelterman D, Katz DL. A randomized controlled trial of meditation and massage effects on quality of life in people with late-stage disease: a pilot study. J Palliat Med. 2005 Oct;8(5):939-52.

Yıldırım D, Can G, Köknel Talu G. The efficacy of abdominal massage in managing opioid-induced constipation. Eur J Oncol Nurs. 2019 Aug;41:110-119.

Zeng YS, Wang C, Ward KE, Hume AL. Complementary and Alternative Medicine in Hospice and Palliative Care: A Systematic Review. J Pain Symptom Manage. 2018 Nov;56(5):781-794.e4.