Cookies

Op Palliaweb wordt gebruik gemaakt van cookies. De site functioneert het beste als je de cookies accepteert. Meer informatie over onze cookies vind je hier. 

Toestaan Weigeren
Download hele richtlijn

Mindfulness

  • Vastgesteld: 15-06-2023
  • Regiehouder: V&VN

Mindfulness leert iemand om zonder oordeel de aandacht te richten op wat hij of zij nu ervaart aan gevoelens, gedachten, fysieke prikkels. Mindfulness is geworteld in traditionele boeddhistische meditatietechnieken en is als interventie, onder de naam Mindfulness-based Stress Reduction (MBSR), ontwikkeld door Jon Kabat-Zinn in de jaren ’70. Deze interventie was oorspronkelijk bedoeld om mensen met chronische pijn zich op een andere manier tot hun klachten te laten verhouden. Een variatie op deze interventie is Mindfulness-based Cognitive Therapy (MBCT), een combinatie van moderne psychologische inzichten en traditionele vormen van meditatie en yoga. 

Als zorgverlener kun je de patiënt ondersteunen bij mindfulness-oefeningen. Daarbij kan het helpen als je zelf een mindfulness-training heb gedaan, maar afhankelijk van je eigen expertise kan het ook na een korte instructie. Je kunt de patiënt ook verwijzen naar online mindfulness-oefeningen, zoals van het Radboudumc Centrum voor Mindfulness: Radboudumc Centrum voor Mindfulness - YouTube
Om mindfulness te leren toepassen is voor de patiënt een training van gemiddeld acht sessies van 2,5 uur nodig. Voor patiënten in de palliatieve fase is dat vaak niet meer mogelijk. Maar elementen uit de mindfulness-training kunnen wel worden toegepast, zoals de ‘bodyscan’ (zie Uitvoering Mindfulness) waarbij de aandacht systematisch wordt gericht op elk deel van het lichaam. 

Voor mensen met kanker is er ook een gericht trainingsaanbod: de Mindfulness-based Cognitive Therapy (MBSR) voor mensen met kanker. Deze training richt zich op het zo goed mogelijk leren omgaan met piekeren, verdriet en angst, en lichamelijke klachten zoals pijn en vermoeidheid. 
Voor veel mensen in de palliatieve fase blijkt het te belastend om acht keer naar een MBCT-groepsbijeenkomst op locatie te komen. Voor hen heeft het Radboudumc Centrum voor Mindfulness een app ontwikkeld met twee varianten, blended (online en live) en unguided (online, zonder begeleiding): Dagelijkse online meditaties | Radboudumc Mindfulness (radboudcentrumvoormindfulness.nl).

Scholing om genoemde interventie uit te voeren:

Aanbevolen

Werkwijze
Deze voorbeeldinstructie van de bodyscan kun je als zorgverlener voorlezen aan de patiënt. Vraag eerst of de patiënt zich in het algemeen prettig voelt bij ontspanningsoefeningen. Zorg ervoor dat je niet gestoord wordt gedurende ongeveer 20 minuten. Vertel dat de patiënt altijd kan aangeven te willen stoppen. Zorg dat je zelf ontspannen zit en lees de tekst voor op een rustige, gelijkmatige toon, niet te zacht, en met voldoende pauzes. Blijf observeren of de patiënt nog ontspannen ligt. 

  • Ga ontspannen op je rug liggen. Sluit je ogen. Neem even de tijd om contact te krijgen met je adem en de gewaarwordingen in je lichaam. Waar maakt je lichaam contact met het bed?
  • Richt je aandacht nu op je buik en merk op hoe de gewaarwordingen in de buik veranderen als je inademt en als je uitademt. Bij inademen zet de buik uit en bij uitademen daalt de buik weer. Neem de tijd om dit te ervaren.
  • Richt dan je aandacht op de linkervoet. Kan je je tenen waarnemen, elke teen afzonderlijk of alle vijf gezamenlijk? Voel je tintelingen, warmte of koude? En wat kun je waarnemen aan je hele linkervoet? Misschien voel je het contact met het bed, de sokken die je aan hebt, warmte, koude of stijfheid. Of misschien wel helemaal niets en ook dat is ook goed.
  • Verplaats nu de aandacht naar je linkerenkel, je onderbeen, scheenbeen en kuitbeen. Onderzoek met een vriendelijke nieuwsgierigheid wat je opmerkt; als je niets bijzonders opmerkt is dat ook goed.
  • Verplaats je aandacht via je linkerknie naar je linker bovenbeen. Wat voel je daar? Je gedachten zullen ongetwijfeld nu en dan afdwalen; dat is volstrekt normaal. Als je dit merkt, erken dat dan op een vriendelijke manier. Merk op waarnaar je gedachten afgedwaald zijn en kom terug naar het linker bovenbeen. 
  • Je kunt dan je aandacht terugbrengen naar je adembeweging en vervolgens contact maken met je rechtervoet en tenen. Wat ervaar je daar? Warmte, koude, stijfheid, hardheid, zachtheid, tintelingen of helemaal niets. Alles is oké. 
  • Verleg je aandacht van de voet naar je rechterenkel en dan naar je rechter scheenbeen en rechterkuitbeen. Wat voel je hier?
  • Verleg daarna je aandacht via de rechterknie naar je rechterbovenbeen. Wat merk je hier op? Kun je de kleding die je aanhebt voelen of het contact dat het bovenbeen maakt met het bed? Of merk je niets, ook goed. 
  • Neem nu beide benen als geheel waar om dan je romp te verkennen. Allereerst het bekken- en buikgebied met zijn organen. Wat ervaar je hier? Voelt je buik zacht of hard, hoor je hem ‘rommelen’, hoe voelt je bekkengebied? Alles is goed. Kijk met een vriendelijke nieuwsgierigheid wat jij hier waarneemt.
  • Soms kunnen er emoties naar voren komen zoals weerstand, verdriet, bezorgdheid of hopeloosheid. Erken dan dat ze er zijn. Soms kunnen (ongemakkelijke) fysieke sensaties, gedachten of geluiden je aandacht vangen; ook deze kan je vriendelijk benaderen. Als onderdeel van de oefening kun je deze dan geduldig benoemen als “horen, “denken”, “voelen” of “oordelen” en vervolgens weer met eenzelfde vriendelijkheid contact opnemen met het lichaamsdeel waar je gebleven was, namelijk de buik.
  • Vervolgens ga je met je aandacht naar je rug. Wat neem je hier waar?
  • Om dan de borstkas te verkennen, de schouders, de armen en de handen met de vingers en dan de nek, de hals, het hoofd; wat voel je daar?
  • Gelaatspiertjes, sensaties bij de neus, de ogen, de oren, de achterkant van het hoofd.
  • Om ten slotte met je aandacht naar de kruin van het hoofd te gaan. Je zou kunnen proberen de aandacht vanaf de kruin naar beneden laten stromen door de romp en de armen heen naar de benen tot in de voeten en weer terug omhoog naar de kruin.
  • Word je weer gewaar van je ademhaling, adem een paar keer diep in en uit, rek je uit als je hier behoefte aan hebt en open dan geleidelijk de ogen [Segal 2022, 110-11]
     

Indicaties:

  • angst;
  • depressieve klachten (ook bij partners);
  • pijn; 
  • stress;
  • vermoeidheid;
  • stemmingsstoornissen;
  • spiritueel lijden;

Contra-indicaties mindfulness:

  • geen of weinig affiniteit met mindfulness;
  • suïcidaliteit;
  • ernstige alcohol- of drugsverslaving;
  • acute psychotische toestand.
     

Mindfulness-based Cognitive Therapy (MBCT) is effectief bevonden bij pijn, depressie, posttraumatic stress syndrome (PTSS) en verslaving [Goldberg 2018]. Verschillende meta-analyses hebben een positief effect aangetoond van Mindfulness-based Stress Reduction (MBSR) en MBCT op depressie en angstklachten bij mensen met kanker in vergelijking met standaardzorg [Cramer 2012; Piet 2012; Gu 2015; Zhang 2019]. Ook voor stress, stemmingsstoornissen, pijn, vermoeidheid, kwaliteit van leven en welzijn is MBSR effectief [Carlson 2013; Carlson 2016; Johannsen 2016, Lengacher 2016; van der Lee 2012]. Een studie naar de effectiviteit van mindfulness bij mannen met prostaatkanker toonde geen verbetering van de angst en onrust in vergelijking met standaardzorg [Chambers 2017]. In een studie bij longkankerpatiënten die samen met hun partner mindfulness deden, was mindfulness wel effectief voor de psychische klachten van de patiënten, maar niet voor die van de partners [Schellekens 2017].
In een groep van 245 patiënten met verschillende kankerdiagnoses en in verschillende stadia van ziekte bleek individueel aangeboden online MBCT, net als groeps-MBCT, effectiever dan standaardzorg in het verminderen van psychische klachten [Compen 2018]. Op de lange termijn verbeterden psychische klachten verder [Cillissen 2018]. 

Mindfulness in de palliatieve zorg is minder vaak onderzocht. Daarbij ging het meestal om veel minder en veel kortere sessies dan in de standaard MBSR- of MBCT-trainingen. In een systematic review van vier studies lieten twee studies een positief effect zien op kwaliteit van leven en stress in vergelijking met standaardzorg. Eén studie had geen effect op kwaliteit van leven en symptoomlast en van de andere studie waren de data niet geschikt voor analyse [Latorraca 2017], (zie Tabel B). De vier studies waren van matige tot lage methodologische kwaliteit. 
Er zijn meerdere studies gedaan met korte (5-20 minuten) oefeningen gericht op mindful ademen (een onderdeel van de standaard MBSR/MBCT training in zeer verkorte vorm) voor palliatieve patiënten met overwegend positieve effecten op symptomen, angst en ervaren lijdensdruk [Beng 2016, Beng 2019, Look 2020].
In een gerandomiseerde studie met drie armen kregen 75 patiënt-partnerparen, van wie de patiënt gemetastaseerde longkanker had, of een online mindfulness programma van vier sessies, of een ‘sociale steun’ programma of standaardzorg [Milbury 2020]. In de mindfulness-groep hadden zowel de patiënten als hun partners minder depressieve symptomen dan de deelnemers aan beide andere groepen, ook na 3 maanden. Een gerandomiseerde en gecontroleerde studie onder 60 mensen in de palliatieve fase concludeerde dat één korte mindfulness-sessie van 5 minuten gericht op liefde, resulteerde in minder lijden en verbetering van spiritueel welbevinden ten opzichte van de controlegroep [Lim 2021], (zie Tabel B).

Beng TS, Ahmad F, Loong LC, et al. Distress reduction for palliative care patients and families with 5-minute mindful breathing: a pilot study. Am J Hosp Palliat Care. 2016;33(6):555-560. doi:10.1177/1049909115569048

Beng TS, Jie HW, Yan LH, et al. The Effect of 20-minute mindful breathing on the perception of suffering and changes in Bispectral index score in palliative care patients: a randomized controlled study. Am J Hosp Palliat Care. 2019;36(6):478-484. doi:10.1177/ 1049909118812860

Carlson LE, Doll R, Stephen J, Faris P, Tamagawa R, Drysdale E, Speca M. Randomized controlled trial of Mindfulness-based cancer recovery versus supportive expressive group therapy for distressed survivors of breast cancer. J Clin Oncol. 2013 Sep 1;31(25):3119-26. doi: 10.1200/JCO.2012.47.5210. Epub 2013 Aug 5. Erratum in: J Clin Oncol. 2014 Nov 10;32(32):3686-7. PMID: 23918953.

Carlson LE, Tamagawa R, Stephen J, Drysdale E, Zhong L, Speca M. Randomized-controlled trial of mindfulness-based cancer recovery versus supportive expressive group therapy among distressed breast cancer survivors (MINDSET): long-term follow-up results. Psychooncology. 2016 Jul;25(7):750-9. doi: 10.1002/pon.4150. Epub 2016 May 18. PMID: 27193737.

Chambers SK, Occhipinti S, Foley E, Clutton S, Legg M, Berry M, Stockler MR, Frydenberg M, Gardiner RA, Lepore SJ, Davis ID, Smith DP. Mindfulness-Based Cognitive Therapy in Advanced Prostate Cancer: A Randomized Controlled Trial. J Clin Oncol. 2017 Jan 20;35(3):291-297. doi: 10.1200/JCO.2016.68.8788. Epub 2016 Nov 21. PMID: 27870567.

Cillessen L, Schellekens MPJ, Van de Ven MOM, Donders ART, Compen FR, Bisseling EM, Van der Lee ML, Speckens AEM. Consolidation and prediction of long-term treatment effect of group and online mindfulness-based cognitive therapy for distressed cancer patients. Acta Oncol. 2018 Oct;57(10):1293-1302. doi: 10.1080/0284186X.2018.1479071. Epub 2018 Jun 22. PMID: 29932784. 

Compen F, Bisseling E, Schellekens M, Donders R, Carlson L, van der Lee M, Speckens A. Face-to-Face and Internet-Based Mindfulness-Based Cognitive Therapy Compared With Treatment as Usual in Reducing Psychological Distress in Patients With Cancer: A Multicenter Randomized Controlled Trial. J Clin Oncol. 2018 Aug 10;36(23):2413-2421. doi: 10.1200/JCO.2017.76.5669. Epub 2018 Jun 28. PMID: 29953304.

Cramer H, Lauche R, Paul A, Dobos G. Mindfulness-based stress reduction for breast cancer-a systematic review and meta-analysis. Curr Oncol. 2012 Oct;19(5):e343-52. doi: 10.3747/co.19.1016. PMID: 23144582; PMCID: PMC3457885.

Goldberg SB, Tucker RP, Greene PA, Davidson RJ, Wampold BE, Kearney DJ, Simpson TL. Mindfulness-based interventions for psychiatric disorders: A systematic review and meta-analysis. Clin Psychol Rev. 2018 Feb;59:52-60. doi: 10.1016/j.cpr.2017.10.011. Epub 2017 Nov 8. PMID: 29126747; PMCID: PMC5741505.

Gu J, Strauss C, Bond R, Cavanagh K. How do mindfulness-based cognitive therapy and mindfulness-based stress reduction improve mental health and wellbeing? A systematic review and meta-analysis of mediation studies. Clin Psychol Rev. 2015 Apr;37:1-12. doi: 10.1016/j.cpr.2015.01.006. Epub 2015 Jan 31. Erratum in: Clin Psychol Rev. 2016 Nov;49:119. PMID: 25689576.

Johannsen M, O'Connor M, O'Toole MS, Jensen AB, Højris I, Zachariae R. Efficacy of Mindfulness-Based Cognitive Therapy on Late Post-Treatment Pain in Women Treated for Primary Breast Cancer: A Randomized Controlled Trial. J Clin Oncol. 2016 Oct 1;34(28):3390-9. doi: 10.1200/JCO.2015.65.0770. Epub 2016 Jun 20. PMID: 27325850. 

Latorraca COC, Martimbianco ALC, Pachito DV, Pacheco RL, Riera R. Mindfulness for palliative care patients. Systematic review. Int J Clin Pract. 2017 Dec;71(12). doi: 10.1111/ijcp.13034. Epub 2017 Nov 6. PMID: 29105910.

Lehto RH, Wyatt G, Sikorskii A, Tesnjak I, Kaufman VH. Home-based mindfulness therapy for lung cancer symptom management: a randomized feasibility trial. Psychooncol. 2015;24:1208‐1212 

Lengacher CA, Reich RR, Paterson CL, Ramesar S, Park JY, Alinat C, Johnson-Mallard V, Moscoso M, Budhrani-Shani P, Miladinovic B, Jacobsen PB, Cox CE, Goodman M, Kip KE. Examination of Broad Symptom Improvement Resulting from Mindfulness-Based Stress Reduction in Breast Cancer Survivors: A Randomized Controlled Trial. J Clin Oncol. 2016 Aug 20;34(24):2827-34. doi: 10.1200/JCO.2015.65.7874. Epub 2016 May 31. PMID: 27247219; PMCID: PMC5012660.

Lim MA, Ang BT, Lam CL, Loh EC, Zainuddin SI, Capelle DP, Ng CG, Lim PK, Khor PY, Lim JY, Huang SY, Low GQJ, Gan XY, Tan SB. The effect of 5-min mindfulness of love on suffering and spiritual quality of life of palliative care patients: A randomized controlled study. Eur J Cancer Care (Engl). 2021 Sep;30(5):e13456. doi: 10.1111/ecc.13456. Epub 2021 Apr 28. PMID: 33913192.

Look ML, Tan SB, Hong LL, et al. Symptom reduction in palliative care from single session mindful breathing: a randomized controlled trial. BMJ Support Palliat Care. 2020. doi:10.1136/ bmjspcare-2020-002382

Milbury K, Li Y, Durrani S, Liao Z, Tsao AS, Carmack C, Cohen L, Bruera E. A Mindfulness-Based Intervention as a Supportive Care Strategy for Patients with Metastatic Non-Small Cell Lung Cancer and Their Spouses: Results of a Three-Arm Pilot Randomized Controlled Trial. Oncologist. 2020 Nov;25(11):e1794-e1802. doi: 10.1634/theoncologist.2020-0125. Epub 2020 Aug 17. PMID: 32621630; PMCID: PMC7648356.

Mularski RA, Munjas BA, Lorenz KA, et al. Randomized controlled trial of mindfulness-based therapy for dyspnea in chronic obstructive lung disease. J Altern Complement Med. 2009;15:1083‐1090.

Ng CG, Lai KT, Tan SB, Sulaiman AH, Zainal NZ. The effect of 5 minutes of mindful breathing to the perception of distress and physiological responses in palliative care cancer patients: a randomized controlled study. J Palliat Med. 2016;19:917‐924.

Piet J, Würtzen H, Zachariae R. The effect of mindfulness-based therapy on symptoms of anxiety and depression in adult cancer patients and survivors: a systematic review and meta-analysis. J Consult Clin Psychol. 2012 Dec;80(6):1007-20. doi: 10.1037/a0028329. Epub 2012 May 7. PMID: 22563637.

Segal ZV, Williams JMG, Teasdale JD, Mindfulness en cognitieve therapie bij depressie (2022), Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.

Schellekens MPJ, van den Hurk DGM, Prins JB, Donders ART, Molema J, Dekhuijzen R, van der Drift MA, Speckens AEM. Mindfulness-based stress reduction added to care as usual for lung cancer patients and/or their partners: A multicentre randomized controlled trial. Psychooncology. 2017 Dec;26(12):2118-2126. doi: 10.1002/pon.4430. Epub 2017 Apr 26. PMID: 28337821.

Tsang SC, Mok ES, Lam SC, Lee JK. The benefit of mindfulness-based stress reduction to patients with terminal cancer. J Clin Nurs. 2012;21:2690‐2696.

Van der Lee ML, Garssen B. Mindfulness-based cognitive therapy reduces chronic cancer-related fatigue: a treatment study. Psychooncology. 2012 Mar;21(3):264-72. doi: 10.1002/pon.1890. Epub 2010 Dec 19. PMID: 22383268.

Zhang Q, Zhao H, Zheng Y. Effectiveness of mindfulness-based stress reduction (MBSR) on symptom variables and health-related quality of life in breast cancer patients-a systematic review and meta-analysis. Support Care Cancer. 2019 Mar;27(3):771-781. doi: 10.1007/s00520-018-4570-x. Epub 2018 Nov 28. PMID: 30488223.