Zorg in de stervensfase

Ga, na het markeren van de stervensfase, in gesprek met de patiënt en naasten over wat deze fase betekent. Geef aandacht aan wat ze kunnen verwachten, hoe lang deze fase kan duren en welke ondersteuning er mogelijk is. Zorg ervoor dat patiënt en naasten zich goed begeleid voelen in deze moeilijke periode. Maak hiervoor praktische afspraken en bied hen emotionele steun.

Belangrijke afspraken 
Bespreek met de patiënt of met de wettelijk vertegenwoordiger en/of naasten wat voor hen belangrijk is bij de afronding van het leven, zoals bijvoorbeeld: 

• aandacht voor de waarden, wensen en behoeften op fysiek, psychisch, sociaal en spiritueel gebied
• gewenste plaats van zorg en sterven  
• goed afscheid en uitvoeren van rituelen
• wensen en behoeften van naasten tijdens het stervensproces
• praktische zaken vlak voor en na het overlijden

In de stervensfase ligt de focus op symptoomverlichting voor het comfort van de patiënt. Dit betekent dat onnodige (be)handelingen en routinecontroles, zoals wisselligging geven en saturatie meten, worden vermeden. Samen met de patiënt en/of naasten worden de klachten en mogelijkheden om deze te bestrijden besproken. De benodigde hulpmiddelen en medicatie worden (proactief) geregeld. Het is belangrijk om de patiënt een rustige en vertrouwde omgeving te bieden.  

De zorgverlener is zich bewust van de waarden, wensen en behoeften van de stervende patiënt en naasten. De zorgen, angsten, hoop en verwachtingen van de patiënt in de stervensfase en naasten worden eerlijk en indien gewenst in een open sfeer besproken op een manier die aansluit bij hun cultuur, leeftijd, spiritualiteit en sociale situatie. 

Medicatie
In de stervensfase is het belangrijk om medicatie te heroverwegen en alleen die middelen voort te zetten die bijdragen aan comfort en verlichting van symptomen. Medicatie die niet meer noodzakelijk is, wordt gestopt. Dit zorgt ervoor dat de patiënt zo min mogelijk wordt belast. Daarbij worden waar nodig andere toedieningsvormen gekozen, bijvoorbeeld omdat de patiënt niet meer kan slikken. Het effect en eventuele bijwerkingen van medicatie worden regelmatig geëvalueerd.

Met de betrokken zorgverleners worden afspraken gemaakt over bereikbaarheid en beschikbaarheid. Deze afspraken worden vastgelegd in het individuele zorgplan of het Zorgpad stervensfase. Dit is inclusief een plan voor goede symptoombestrijding. Deze afspraken worden regelmatig geëvalueerd en zo nodig herzien. 

Alle betrokken zorgverleners, in het bijzonder de behandelend arts in de tweede- of eerstelijn, worden zo snel mogelijk geïnformeerd door de regiebehandelaar over het ingaan van de stervensfase of het overlijden van de patiënt. Persoonlijk telefonisch contact gaat, bij voorkeur, vooraf aan een schriftelijk bericht. 

Wanneer er een indicatie is voor de start van palliatieve sedatie, zeker wanneer het gaat om continue palliatieve sedatie, moet de betekenis en uitvoering hiervan goed met de patiënt of wettelijk vertegenwoordiger en/of naasten worden besproken. Zo nodig kan daarbij de hulp van een in palliatieve zorg gespecialiseerde zorgverlener ingeroepen worden. 

Wanneer er nagedacht of gesproken wordt over palliatieve sedatie, gebruik dan de Landelijke Richtlijn palliatieve sedatie en verwijs patiënten en naasten naar Overpalliatievezorg. 

De zorgverlener informeert de naasten over wat ze kunnen verwachten in de stervensfase en hoe ze de patiënt daarin kunnen begeleiden. Hierbij wordt rekening gehouden met de cultuur, leeftijd, spiritualiteit en sociale situatie. 

In de loop van het stervensproces geeft de zorgverlener advies over de houding, het (stoppen met) toedienen van vocht en voeding en het herkennen van tekenen van aanstaand sterven. 

De zorgverlener heeft aandacht voor de draagkracht en draaglast van de naasten en biedt ondersteuning om mogelijke overbelasting te voorkomen of te verminderen. Zo nodig worden vrijwilligers ingezet. 

Vóór het overlijden wordt met de patiënt en naasten gesproken over het aanstaande verlies en (anticipatoire) rouw en welke reacties daarbij kunnen voorkomen. Al tijdens de laatste levensfase kunnen de patiënt en naasten ondersteuning krijgen bij betekenisvol afscheid nemen. Ook wordt besproken wat de mogelijkheden zijn voor professionele ondersteuning. Wanneer de naaste een andere huisarts heeft dan de patiënt, wordt, wanneer nodig en met toestemming van de naaste, diens huisarts telefonisch geïnformeerd over het naderend overlijden van de patiënt.  

De naasten krijgen ruimte om op een voor hun gepaste manier afscheid van hun dierbare te nemen. Hen wordt gevraagd of zij de laatste zorg aan hun dierbare willen geven. Zorgverleners kunnen hierbij, wanneer nodig, ondersteunen.  

De naasten krijgen de gelegenheid om levensbeschouwelijke of cultuurspecifieke rituelen uit te voeren. Indien gewenst worden zij daarbij ondersteund. 

Erken de emotionele impact van de zorg rondom het levenseinde op de zorgverlener. Let hierbij op de persoonlijke balans en maak gebruik van een vorm van nabespreking (zoals CURA of evaluatie van overlijden in bijv. een MDO).